داستان تلخ و تکراری آتش و زاگرس؛ جنگلهای بلوط همچنان میسوزند
محمد یراحی
...خوب بودن کافیست
چهارشنبه دوم شهریور ۱۴۰۱، سومین روزی بود که آتش ارتفاعات منطقه حفاظت شده کوه «خامی»(خومی)، از مناطق جنگلی اطراف گچساران در استان کهگیلویه و بویراحمد را خاکستر کرد؛ مناطقی که به دلیل سخت گذر بودن و وزش شدید باد، امکان مهار آتش در آنها بسیار دشوار است و از دست نیروهای منابع طبیعی و داوطلبان محل کار زیادی برای مهار آتش آن بر نمیآید.
«روانبخش دیهیم»، فرماندار گچساران همان روز اول اعلام کرد که برای کمک به خاموش کردن آتش تقاضای بالگرد کرده اما بعد از سه روز هنوز خبری نشده است.
مانند بسیاری از آتشسوزیهای مناطق جنگلی «زاگرس»، امدادگران منابع طبیعی و کارکنان حفاظت محیط زیست به کمک تعدادی از داوطلبان محلی با کمترین امکانات بر سر آتش میکوبند تا شاید از رمق بیفتد و خاموش شود.
نکته اینجا است که منطقه حفاظت شده کوه خامی در سه سال گذشته، هر سال طعمه آتش شده ولی بعد از سه سال، شرایط خاموش کردن آتش در آن تغییری نکرده و امکانات امدادگران بیشتر نشده است.
کوتاهی در خاموش کردن اولین شعلههای آتش
یکی از فعالان محیط زیست حاضر در منطقه به «ایرانوایر» گفت آتشسوزی همچون سالهای گذشته از نارک گچساران به کوه خامی رسید و طی دو روز، ۱۵۰ هکتار از پوشش گیاهی منطقه را خاکستر کرد.
به گفته او، پارسال هم چهار هزار هکتار از جنگلهای بکر بلوط خومی در آتش سوختند.
این فعال محیط زیست تاکید کرد که حتی فرستادن نیروها با بالگرد به بالای کوه هم کمک چندانی نمیکند، چون به دلیل سخت گذر بودن دیوارههای کوه خومی، نیروها نمیتوانند خود را به محل آتش برسانند. این نیروها باید منتظر رسیدن آتش به مناطق بالاتر، جایی که خود حضور دارند، باشند تا بتوانند با آتش مقابله کنند. از این رو، بهترین اقدام برای مقابله با آتشسوزی در جنگلهای بکر کوه خامی، استفاده از هواپیما و بالگرد آبپاش یا فرستادن نیروهای کوهنورد و متخصص به محل آتشسوزی است.
آتش در این کوه همچون سالهای گذشته از مراتع و مناطق جنگلی نارک گچساران آغاز شد اما به گفته این فعال محیط زیست، مانند همان سالها، نیروهای منابع طبیعی آتش را خاموش نکردند تا این که به منطقه حفاظت شده کوه خامی رسید.
با توجه به این شرایط، این فعال محیط زیست پیشبینی کرد که آتشسوزی در کوه خامی ادامه یابد.
دو سال پیش، منطقه وسیعی از پوشش گیاهی زاگرس جنوبی حدود ۱۰ روز در آتش سوخت و بالگردهای درخواستی یا دیر رسیدند و یا وقتی رسیدند، نقص فنی داشتند.
نقش زاگرس در تولید آب
بی توجهی به حفاظت از مناطق جنگلی زاگرس جنوبی در حالی است که کارشناسان بر اهمیت بسیار بالای این مناطق از نظر کمک به تولید آب برای آبخوانها و حفظ مناطق شمالی زاگرس تاکید دارند.
«محمد درویش»، کارشناس محیطزیست و عضو هیاتعلمی «موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور» درباره اهمیت این مناطق به «ایرانوایر» گفت رویشگاههای جنگلی زاگرس در جنوب به نوعی مرز بین دو زیستبوم هستند؛ مرز بین مناطق خشک و مناطق جنگلی شمال خود.
او توضیح داد: «همیشه پوششهای جنگلی در محدودههای مرزی که به نوعی اکوتون محسوب میشوند، آسیبپذیرتر هستند. در واقع، همانطور که اگر یگانهای مرزی محافظ کشور سقوط کنند، کشور دچار گزند میشود، محدودههای مرزی رویشگاههای جنگلی مانند محدودههای جنوبی زاگرس نیز اگر آسیب ببینند، ممکن است به سرعت تابآوری کل رویشگاه زاگرس به خطر بیفتد.»
به گفته محمد درویش، اهمیت دیگر محدودههای جنوبی زاگرس در این است که این مناطق مهمترین منبع تولیدکننده آب در حوزههای آبخیز «مارون»، «زهره»، «خیرآباد» و «جراحی» هستند.
او یکی از عوامل افزایش تنوع زیستی و حفظ آشیان در مناطق دیگر زاگرس را همین محدودههای مرزی جنوبی دانست که از دیرباز به دلیل وضعیت اقلیمی خوب به وجود آمدهاند؛ منطقهای که اگر اکنون درختان آن از بین برود، به دلیل تغییرات اقلیمی، امکان جایگزین شدن آنها بسیار کم است.
مناطق جنوبی زاگرس همچنین عامل بسیار مهم تولید اکسیژن هستند، ظرفیت گرمای ویژه را افزایش و تفاوت دمای شب و روز را کاهش میدهند و سرزمین را برای زندگی تابآورتر میکنند. ازاینرو، به گفته درویش، همه تلاش مسوولان و مردم باید در این جهت باشد که این محدودهها کاملا از گزند آفت، قاچاق چوب، آتشسوزی و تغییر کاربری اراضی دور بمانند.
عوامل متعدد شعلهور شدن آتش
مناطق جنگلی زاگرس هر سال با آغاز فصل خشک دچار آتشسوزی میشوند. این آتش سوزیها که بر اثر عوامل متعدد رخ میدهند، هر سال دهها هزار هکتار از جنگلها و مراتع منطقه را از بین میبرند.
برخی از آتشسوزیها به طور عمدی و به دنبال اختلاف دامداران و زمینداران محلی آغاز میشوند.
محمد درویش در مورد دلایل دیگر آتش سوزی گفت: «از رها کردن ته سیگار رانندهها در طبیعت تا ریختن شیشههای مواد غذایی که میتوانند در برخورد نور خورشید مثل ذرهبین عمل و آتش ایجاد کنند، یک آتشسوزی بزرگ ایجاد میشود. از همین رو، نقش سازمانهای مردمنهاد و اقداماتی که این سازمانها در آگاه کردن مردم محلی و مسافران انجام میدهند، بسیار اهمیت دارد.»
به گفته او، اعضا و داوطلبان تشکلهای مردمنهاد میتوانند با دیدهبانی، در زمان آتشسوزی آن را بهسرعت اعلام کنند. اگر آتش در آغاز شعلهور شدن شناسایی بشود، بیش از ۹۰ درصد آتشسوزیها کاهش پیدا میکند: «ضمن این که اگر دولت تجهیزاتی مثل کولهپشتیهای پاششی، آتشکوب، لباس ضدحریق، دمنده و کفش مناسب بدهد، این نیروهای داوطلب کنار نیروهای رسمی به خاموش کردن آتش کمک میکنند.»
دو مزیت و کارکرد اصلی پوشش گیاهی زاگرس
کوتاهی در حفاظت و نبود امکانات برای خاموش کردن آتش در کوههای زاگرس، از جمله منطقه خومی، در حالی است که پوشش گیاهی این مناطق کارکردهای مهمی برای تداوم حیات انسانها در مناطق دیگر دارند.
«نیک آهنگ کوثر»، زمینشناس به «ایرانوایر» گفت: «به طور کلی، از بین رفتن پوشش گیاهی، توان خاک برای جذب آب را از بین میبرد و با هر بارش، خاک شسته شده و به اصطلاح فرسوده میشود.»
او توضیح داد که در مورد ارتفاعات زاگرس هم همین اتفاق میافتد و با از بین رفتن پوشش گیاهی، امکان جذب آب باران یا آب ناشی از ذوب برف از بین میرود: «در واقع، بخش قابل توجه آبی که در مناطق کوهستانی به زیر زمین میرود تا به آبخوانها برسد، به دلیل وجود پوشش گیاهی جذب میشود.»
به گفته او، کوهپایههای زاگرس مناطقی جنگلی هستند که موجب میشوند آب بیشتری در مخروطهای افکنه این کوهپایهها جاری شود: «اما اگر پوشش گیاهی از بین برود، فقط میتوان انتظار داشت که آب سیل، آن هم اگر خوب هدایت شود، در این مناطق جاری بشود. در نتیجه باید پوشش گیاهی در برابر آسیبهای انسان و دامها محافظت شود.»
این زمینشناس از بین رفتن پوشش گیاهی را یکی از عوامل شدت گرفتن قدرت تخریب سیلابها در منطقه زاگرس عنوان کرد و گفت: «در سیلابهای امسال در مناطقی که پوشش گیاهی از بین رفته بود، حجم گل و لای سنگینی به همراه سیل مناطق را فرا گرفت. در واقع، یکی از راههای مهار قدرت سیلاب، استفاده از روشهای طبیعت محور است. در خیلی از کشورها به کمک ایجاد پوشش گیاهی سعی میکنند جلوی شدت گرفتن سیلاب و ترکیب آن با گل و لای را بگیرند. این پوشش گیاهی علاوه بر این که از شدت سیلاب میکاهد، در جذب آب در خاک هم موثر است.»
نیک آهنگ کوثر یکی از دلایل کوتاهی در نگهداری از پوشش گیاهی در مناطق مختلف ایران را تغییر نوع مدیریت منابع طبیعی از مدیریت حوزهای به استانی دانست و گفت با استانی شدن مدیریت منابع طبیعی، شرایط برای بسیاری از جنگلها از وضعیت ایدهآل دور شد.
او تاکید کرد که مدیریت آب، خاک و منابع طبیعی باید یکپارچه باشد و در آن صورت، حوزههای مختلف مدیریت خاصی داشته باشند؛ «مثلا در حوزه کارون، هم آب و خاک و هم پوشش گیاهی آن یک مدیریت داشته باشد.»
آشیانی که میسوزد
علاوه بر نقش حیاتی پوشش گیاهی زاگرس در حفاظت از خاک و تامین آب و جلوگیری از جاری شدن سیل، این مناطق مامن و آشیان گونههای مختلف و نادر جانوری و گیاهی هستند و سوختن آن در آتش، حیات این گونهها را به شدت به خطر میاندازد. منطقه حفاظت شده کوه خامی(خومی) با بیش از ۳۰هزار هکتار وسعت، زیستگاه گونههای کمیاب گیاهی و جانوری، از جمله پلنگ، کل، بز و کبک و پوشش غالب آن، بلوط، بنه، ارژن، ول، کیکم و زالزالک است.
فعال محیط زیست حاضر در منطقه که از تداوم آتشسوزی در کوه خومی خبر داد، گفت یکی از نگرانی طرفداران محیط زیست در این منطقه، از بین رفتن گونههای نایاب گیاهی و جانوری بر اثر آتشسوزیهای پی در پی است؛ آتشی که ممکن است در پی سالها، از ذخیره گرانبهای گیاهی و جانوری جنوب زاگرس تنها خاطرهای به جا بگذارد.